[…] nie chodzi o namiętność, nie chodzi o miłość, to coś innego, jak się budzę, dotykam poduszki obok i go nie znajduję, odczuwam samotność jak jakąś studnię bez dna.

Podręcznik dla inkwizytorów

“Podręcznik dla inkwizytorów” António Lobo Antunesa to książka, która przenosi nas do realiów dyktatury Salazara w Portugalii. Choć sama nie znam języka portugalskiego, od lat fascynuje mnie literatura iberyjska – studiowałam translatorykę hiszpańską i wiem, jak bliskie są sobie kultury Półwyspu Iberyjskiego. Twórczość Antunesa, podobnie jak dzieła Marqueza czy Vargasa Llosy, cechuje pewna surowość i wielowymiarowość. Mimo że autor czerpie z bogatej tradycji iberyjskiej i latynoamerykańskiej, potrafi nadać swojej prozie własny, wyrazisty charakter.

W centrum tej opowieści stoi minister Salazara. Na początku jest potężny i budzi lęk, bo wykorzystuje każdą okazję do zdobycia jeszcze większej władzy. Jednak z czasem, kiedy przestaje być reżimowi potrzebny, zostaje odstawiony na boczny tor. Ostatecznie trafia do domu starców, gdzie już nikt nie boi się jego dawnych tytułów. On sam nie rozumie, że dawne wpływy i autorytet to przeszłość. Pozostaje mu tylko wspominać czasy potęgi w zupełnie innym świecie, który dawno o nim zapomniał.

Autor nie skupia się jednak wyłącznie na jednym bohaterze. Zamiast tego maluje szeroki obraz społeczeństwa żyjącego w ciągłym strachu i podległego twardej kontroli ze strony władz. Tytułowy „Podręcznik dla inkwizytorów” to tak naprawdę metafora bezwzględnej władzy, której ludzie gotowi są bronić za wszelką cenę. Mamy tutaj wielu narratorów, którzy opowiada o życiu ministra i relacjach z nim. Każdy opisuje własne wspomnienia czy zeznania, skierowane do nieznanego słuchacza, który próbuje rozwikłać zagmatwany obraz tamtych czasów.

W powieści brak linearnej chronologii: zdarzenia pojawiają się w nieuporządkowany sposób, jakby były zlepkiem czyichś chaotycznych myśli i wspomnień. Przyznam, że momentami naprawdę się gubiłam. Narracja potrafi nagle się urwać, a autor często powtarza te same wątki lub wtrąca dygresje, które mają pewnie pokazać chaos w głowach osób żyjących w nieustannym napięciu. Rozumiem, czemu to ma służyć – w ten sposób Antunes oddaje atmosferę strachu i paranoi. Mimo wszystko taki styl może być męczący. Nie każdy czytelnik lubi, gdy książka wymaga aż takiego skupienia i ciągłego łączenia rozsypanych wątków. Dla niektórych ta forma może się po prostu okazać zbyt przytłaczająca. Jednak gdy przyzwyczaimy się do tego stylu, odkrywamy, że tworzy on niepowtarzalny klimat i potęguje wrażenie życia w permanentnym lęku. W efekcie lektura jest intensywna i zapada w pamięć. Owszem, nie jest to książka dla każdego, bo wymaga skupienia i cierpliwości, ale moim zdaniem właśnie w tym tkwi jej siła.

Podręcznik dla inkwizytorów: Dzięki tej mozaikowej konstrukcji czytelnik dostaje wgląd w zmagania zwykłych ludzi, którzy starali się przetrwać w realiach rządów autorytarnych.

Jedna część historii przedstawia ministra w pełni sił, kiedy to w swojej wiejskiej posiadłości podejmował Salazara i elity władzy. Inna skupia się na schyłkowym okresie, kiedy jest już starcem przykuty do łóżka w szpitalu lub domu opieki. Między tymi punktami w czasie wciąż pojawiają się urywki z życia pozostałych bohaterów: żony, syna, kochanki, służby czy ludzi dręczonych przez system.

Opowieść toczy się wieloma głosami i w różnych momentach w czasie. Mamy tu ministra reżimu, który był bliski Salazarowi. To człowiek bezwzględny i żądny władzy. Jednak widzimy go też u schyłku życia, słabego i opuszczonego w domu starców. Wspominając, pokazuje swoje okrucieństwo, a my dowiadujemy się, jak nadużywał władzy, mścił się i wykorzystywał innych. To zatrważające, jak autor pokazuje świat, w którym każdy drży z lęku lub walczy o wpływy. Widzimy też skutki tych rządów. Władza absolutna odbiera ludziom godność, rujnuje ich życie i relacje rodzinne.

Autor nie pisze tylko o jednym człowieku. Przez rozmaite opowieści poznajemy całe społeczeństwo – ofiary, ale i popleczników systemu. Jest w tym coś niezwykle prawdziwego. W prawdziwym życiu nic nie jest całkiem czarne ani białe. Antunes daje to odczuć. Czasem nie wiemy, czy bohater mówi prawdę, czy chce się usprawiedliwić. Bywa, że ktoś najpierw wygląda na ofiarę, a potem okazuje się winny. Ta wielowymiarowość mnie zachwyca.

Jeśli chcecie poznać Portugalię z czasów Salazara, to nie jest to lekka podróż. Nie ma tu słońca i wakacyjnych widoków. Antunes pisze surowo i momentami mocno, ale dzięki temu lepiej rozumiemy, jak dogłębnie rany tyranii przenikają do świadomości wszystkich, którzy w niej żyją. W moim odczuciu „Podręcznik dla inkwizytorów” to też ważna przestroga. Pokazuje, że dyktatura nie kończy się wtedy, gdy reżim upada. Jej cień wlecze się za ofiarami i katami jeszcze długo. Te wspomnienia, traumy i lęki wracają i nie dają spokoju. To dlatego ta książka jest tak mocna i tak poruszająca.

Jeżeli cenicie literaturę, która porusza ważne sprawy i wymaga skupienia, ta powieść może was zafascynować. Nie obiecam jednak łatwej lektury, bo Antunes pisze bezkompromisowo i dość ciężkim stylem. Dla mnie osobiście było to wartościowe doświadczenie. Każda strona odkrywała coś nowego o ludzkiej naturze, o tym, jak władza potrafi zdeprawować każdego, nawet pozornie zwyczajnych ludzi. Jeśli macie odwagę na taką podróż, sięgnijcie po „Podręcznik dla inkwizytorów”. To książka, która mimo trudnej formy i przygnębiającej atmosfery, daje bardzo dużo do myślenia.

Dla kogo “Podręcznik dla inkwizytorów”?

Ta książka zainteresuje wszystkich, którzy lubią powieści psychologiczne i wielogłosowe, szukają trudnych tematów i głębokiej analizy ludzkich charakterów. Nie jest to dzieło łatwe ani przyjemne. Wymaga cierpliwości i skupienia, ale nagrodą jest mocny, poruszający obraz ludzi złamanych przez system.

Ocena: Mocne 9/10

---